نگاه به آفتاب از سایه - نقدی به نوشته ی خانم سایه اقتصادی نیا در صفحات مجازی با عنوان «بی وفایی نیما» در تاریخ 15 تیر ماه 1401
خانم اقتصادی نیا که از او به عنوان منتقد ادبی، پژوهشگر ادبیات فارسی و ویراستار نام برده می شود و در حال حاضر ادبیات معاصر فارسی را در دانشگاه جرج تاون واشنگتن تدریس می کند، در صفحات مختلف مجازی با عنوان «سایه سار» مطالب متنوعی را می نویسد. در تازه ترین نوشته ی ایشان با عنوان «بی وفایی نیما»، نکاتی دیده می شود که نشان می دهد دقت و آگاهی لازم را نسبت به ادبیات معاصر و بنیانگذار آن نداشته و گویا بیشتر شعر و ادبیات سنتی را مورد توجه قرار داده و از شکل گیری شعر معاصر و زمانه ای که گذشت، بی خبرند. تنوع مطالب منتشره ی ایشان که بخشی از آن خارج از موضوع ادبیات معاصر می نمایاند، نشان می دهد که بیشتر بر سبیل احساسات قلم فرسایی می نمایند. درج مطالبی با عنوان های عشقبازی، نشر چشمه، بیژن مفید در یادها و دیدارها، شعر نو،آهنگ نو، احمد مسعود در تقاطع تاریخ و اسطوره، از درخت حمیدی تا درخت کسرایی و در آخرین نوشته ی ایشان با عنوان «فتّانه»، از عشقش به زوال ناپذیری کاکل این خواننده و «هوار هوار»ش می نویسد. هرچند دوستان و شرکت کنندگانی که در صفحات مجازی ایشان حضور دارند، بخشی از دلبستگی های شخصی خود را در نوشته هایش می جویند، اما بدزبانی و توهین به نیما یوشیج موضوعی نیست که بتوان چشم و دهان بسته از کسی که مدعی تدریس ادبیات معاصر است، گذشت.
ایشان در نوشته ای با عنوان «شهریار و روز ملی شعر و ادب» نظر خود را نسبت به شعر و قالب ادبی با صراحت بیان می دارد که: «غزل شکل ماست، شکل تمام ماست. شکل فکر ما و نقش دل ماست.» و دکتر مهدی حمیدی را در زمره مظلومان قلمداد می کند.
در یادداشت زهی سعادت و انصاف می نویسد: «آنچه امروز، از پس گذشت بیش از نیم قرن از انتشار دریای گوهر و شهرت حمیدی در ستیز با نیما و شعر نو، چه بسا غافلگیر کننده و نامنتظر جلوه کند آن است که حمیدی از خود نیما هم در این مجموعه اشعاری را انتخاب کرده و آورده است. حمیدی پنج شعر از نیما آورده است: طاهر و کنیزک، کچبی و عقاب، میرداماد، قو و خارکن.
زهی سعادت آن که «به کمال کار خویش عشق می ورزد»، و زهی انصاف! آیا اگر پیروان نیما در نیمه دهه 1330 جنگی از معاصران خود فراهم می کردند، شعری از مهدی حمیدی شیرازی در آن می گنجانیدند؟»
پرسش آن است که اگر آوردن این چند شعر از نیما در آن زمان نشان از انصاف باشد، چرا تنها اشعار کلاسیک نیما را در آن مجموعه قرار می دهد و از شعر نوی خارج از افاعیل عروضی - سنتی خبری نیست؟ طبیعی خواهد بود که پیروان نیما که نماینده ی جریان پیشرو در شعر ایران هستند، شعر کلاسیک را پس پشت قرار داده و نماینده ی شعر طراز نوین ایران باشند و به گذشته بازنگردند.
خانم اقتصادی نیا در یادداشت «احساس یک شاعر» هم، با توهین به شاملو، یاد کافه هایی می افتد که سن شان تقاضای درک زمان و موقعیت آن را نمی کند و با آوردن کلمات مورد علاقه ی خود، چون «لات بازی، کافه، رقاص، سوسن و قیصر» نشان می دهند که تمام این موارد را در ضمن مطالعات اجتماعی – تاریخی و تماشای فیلم های آن دوره دریافت کرده اند.
ایشان در مورد نیما نوشته اند که: «شاید نزد کسانی که چندان در خلقیات نیما و روابط و گفته‌های او باریک نشده‌اند، بدواً چنین به نظر برسد که هرآنچه سنت‌پرستان کرده‌اند جفا، و هرآنچه نوپردازان گفته‌اند روا بوده. این تصور احیاناً از آنجا غالب شده که این فصل از تاریخ ادبیات، اقلاً در طول قرن گذشته، به نفع نوپردازان ورق خورده و گردوخاک میدان با چیرگی آنان فرونشسته، و طبعاً تاریخ را فاتحان می‌نویسند.»
پرسش این است که، کدام فتح و کدام فاتح؟ آیا دوره ی بازگشت به پایان رسیده است؟ آیا نیما به درستی شناخته شده است؟ آیا حضرتعالی که مدرس ادبیات معاصر فارسی در یک دانشگاه هستید، تمام آثار نیما را خوانده اید؟ آیا از زمانه، احوالات و زندگی شخصی نیما باخبرید؟
نوشته اید که: «جز این، شاید چنین نیز به نظر برسد که جدال سنت و تجدد محدود است به آنچه حمیدی‌شیرازی و توللی و خانلری و ... دربارۀ نیما سروده و گفته‌اند، و پس از تثبیت پایه‌های شعر نو و مقبولیت شعر نیمایی در جامعۀ ادبی جدال پایان گرفته است.»
و این جملات نشان می دهد که هنوز پایان نیافته است و می خواهید بر دفتر پایانی آن برگی از خود بیافزایید.
نوشته اید: «او که در سال ۱۳۱۶ خود را «ققنوس» و پیروانش را «جوجه»هایی خوانده بود که «از دل خاکسترش به در» می‌آیند، در دهۀ سی شمسی تا زمان درگذشتش (۱۳۳۸) خود را رسماً «پیشوا»ی شعر نو می‌خواند و دیگر از این «جوجه‌ها» که داشتند برای خودشان پروبالی می‌گرفتند راضی نبود.»
تفسیر به رای شما از این شعر جالب است. فراموش نکنید که در جایی دیگر نوشته اید: «اینجا بحث بر سر خوانش و دریافت مخاطب است، نه نیت صاحب اثر. نیت خوانی هنرمند هرگز نه مقدور است و نه معتبر. خوانش من مخاطب از این اثر هم تنها نزد خودم و گروه همخوان با من معتبر است و توضیح دهنده نهایی اثر نیست.»
در ادامه نوشته اید: «شکایت دائمی از اطرافیان البته تا حد زیادی ناشی از شخصیت نارسیس_ پارانویید او بود، ولی از ورای حجاب زمان می‌توان بسیاری از این کرده‌ها و گفته‌ها را به «بی‌وفایی» و «قدرناشناسی» هم تعبیر کرد. خودشیفتگی و توهم شاید اختلالات روحی باشند، اما بی‌وفایی و قدرناشناسی حتماً مشکلاتی اخلاقی‌اند- حتی اگر در اثر همان اختلالات در فرد رشد کرده باشند.»
اگر این اتهام صحیح باشد باید شاعران بزرگی چون فردوسی و حافظ و دیگران را هم دچار این بیماری بدانیم که یکی عجم را به زبان پارسی زنده می کرد و دیگری ترکان سمرقندی را به رقص می آورد. دوباره صنعت اغراق را در هنر شاعری بخوانید. مگر می شود نشانه هایی از توهمات و خودشیفتگی نیما در نوشته های جلال آل احمد باشد، اما عنوان نوشته اش را «پیرمرد چشم ما بود» گذاشت. آن هم در مورد جلالی که می توان گفت از صریح اللهجه ترین نویسندگان عصر ماست.
یادتان باشد که در ادبیات ما تنها نیما یوشیج و جلال آل احمد بودند که یکی نظر و نگاه روزانه اش را در یادداشت هایش نوشت و آن دیگری با کتاب «سنگی بر گوری» از خصوصی ترین وضعیت فردی خود، پرده برداشت. این جسارت را در چه کسی سراغ دارید که چنین بنویسد و در مقابل نگاه خواننده قرار دهد. نیما مواضعش را در موقعیت های مختلف زندگی می نوشت و حتی نظرش در دوره ای دیگر تعدیل و تغییر می کرد.
نامه های نیما را بخوانید و ببینید که اگر در دوره ای نگاه نیما به شاملو تغییر کرده بود، اما در نامه ای که از تجریش (همین خانه ای که سالها برای تبدیل شدن به موزه اش جان می کنیم) به او می نویسد، هوشیارانه یادآوری می کند که: «به آسانی نمی توان پیکاسوی شعر ایران شد». و شاملو با تلاشی سترگ، به این درجه رسید.
اگر از هیاهوی «جیغ بنفش» و مجله ی «خروس جنگی» و سرقت شعرها (عقاب منتصب به خانلری و ... ) و دیگر تحقیقاتی که اتفاقاً در همین یادداشت های روزانه اش آمده، باخبر بودید، چنین قضاوت نمی کردید!
در مورد شجاع الدین شفا هم بهتر است نظر ابوالقاسم جنتی عطائی در مورد ترجمه هایش را بخوانید که: «هر جا را که نمی تواند ترجمه کند به نام اقتباس کم می کند».
نکته ی دردآور دیگری که موجب قضاوت نادرست از نیما می شود را باید در انتشار تاجرانه ی فرزندش جست وجو کرد. در مورد همین موضوع که از صفحه 265، براساس کتاب «یادداشت های روزانه نیما یوشیج – به کوشش شراگیم یوشیج – بازیابی و بازنویسی از روی دست نوشته ی نیما - منتشر شده توسط انتشارات مروارید در سال 1387 نمونه آورده اید، چنین آورده اند که:
«من ترجمه های ثقیل و کثیف این آدم را (که به اسم احساس آزاد ترجمه کرده) با چند نظر آشنا شدم، من مقدمه او را بر (دیوان خانم فرخ زاد) خواندم. شهوت در این قضاوت بر عقل این مرد غلبه دارد. ولی نخست باید دانست او عقل هنری داشته است، او عقل فلسفی داشته است، او صلاحیت قضاوت داشته است.؟!»
همین مطلب در صفحه 340 کتاب «مجموعه یادداشت های روزانه نیما – به مراقبت شراگیم یوشیج» توسط انتشارات رشدیه در سال 1399، چنین آمده است:
«من به ترجمه های ثقیل و کثیف این آدم که به اسم اقتباس ازاد ترجمه کرده، با چند سطر آشنا شدم. من مقدمه ی او را بر دیوان خانم فرخزاد خواندم. شهوت در این قضاوت بر عقل این مرد غلبه دارد. ولی نخست باید دانست او عقل هنری داشته است؟ او عقل فلسفی داشته است؟ او صلاحیت قضاوت داشته است؟»
مطلبی که عیناً در این دو مجموعه، توسط فرزند نیما منتشر شده است، نشان می دهد که چقدر دچار اختلاف بوده و چه بسا موجب قضاوت غلط بشود. شما بهتر می دانید که حتی پایان بندی و عدم رعایت اصول ویراستاری،می تواند مفهوم یک جمله را تغییر دهد و فرزند نیما با دستکاری و تغییر کلمات و جملات با دانش اندک خود، جز خیانت به پدر خویش کاری نمی کند.
یادداشت های روزانه همانگونه که از نامش پیداست، اتفاقات و موضوعاتی ست که هر کس براساس نگاه زمان خویش می نویسد و چه بسا که اگر نیما زنده می ماند، هرگز برای چاپ این نوشته ها اقدامی نمی کرد و یا نظرش را با جرح و تعدیل منتشر می نمود.
نیمای گوشه نشین، نه اهل کافه بود و نه در دفتر انتشارات و مجلات می چرخید تا شعرش را چاپ کنند. شرایط سخت سیاسی و اقتصادی زندگی، وضعیت برادر و خواهر، خبرچینی همسایه، قدرت سیاسی خانلری و بدزبانی های نوشاعران موجب شد تا نگاهی تردیدآمیز داشته باشد و دایره ی اعتمادش کوچک باشد.
شما می دانید که فروغ فرخزاد هیچ دیداری با نیما نداشت و تنها در تشییع جنازه اش شرکت کرد. فروغ فرخزاد در مورد تاثیر نیما بر شعرش می گوید: «در چهارده سالگی، مهدی حمیدی و در بیست سالگی، نادرپور و سایه و مشیری، شعرای ایده آلِ من بودند. در همین دوره بود که لاهوتی و گلچین گیلانی را هم کشف کردم و این کشف مرا متوجه ی تفاوتی کرد و متوجه ی مسائلی تازه که بعداً شاملو در ذهنِ من به آنها شکل داد و خیلی بعدتر، نیما که عقیده و سلیقه ی تقریباً قطعیِ مرا راجع به شعر ساخت و یک جور قطعیتی به آن داد. نیما برای من آغازی بود. می دانید نیما شاعری بود که من در شعرش برای اولین بار یک فضای فکری دیدم و یک جور کمالِ انسانی، مثلِ حافظ. من که خواننده بودم حس کردم که با یک آدم طرف هستم، نه یک مشت احساساتِ سطحی و حرف های مبتذلِ روزانه. عاملی که مسائل را حل و تفسیر می کرد، دید و حسّی برتر از حالاتِ معمولی و نیازهای کوچک. سادگی او مرا شگفت زده می کرد. بخصوص وقتی که در پشتِ این سادگی، ناگهان با تمامِ پیچیدگی ها و پرسش های تاریکِ زندگی برخورد می کردم. مثلِ ستاره که آدم را متوجه ی آسمان می کند. در سادگیِ او سادگیِ خودم را کشف کردم ... بگذریم ... ولی بیشترین اثری که نیما در من گذاشت در جهتِ زبان و فرم های شعری اش بود. من نمی توانم بگویم چطور و در چه زمینه ای تحتِ تأثیرِ نیما هستم، و یا نیستم. دقت در این مورد، کارِ دیگران است. ولی می توانم بگویم که مطمئناً از لحاظِ فرم های شعری و زبان، از دریافت های اوست که دارم استفاده می کنم، ولی از جهتِ دیگر، یعنی داشتنِ فضای فکریِ خاص و آنچه که در واقع جانِ شعر است می توانم بگویم از او یاد گرفتم که چطور نگاه کنم، یعنی او وسعتِ یک نگاه را برای من ترسیم کرد. من می خواهم این وسعت را داشته باشم. او حدّی به من داد که یک حدِّ انسانی است. من می خواهم به این حد برسم.»
نیما می گوید: «مایه ی اشعار من، رنج من است» و این رنج ناشی از پارانویید مورد ادعای شما نبود، بلکه ناشی از روزگار آشفته ای بود که جان این روستازاده ی صادق را می فرسود.
فریدون مشیری می گوید: «این اواخر نیما بزرگ ترین غمی که داشت این بود که می دید مردم، آشفته بازارِ شعرِ نو و به هم ریختنِ اساسِ شعر را از او می دانند، به عبارتِ دیگر او را مسئولِ این آشفتگی می شمارند».
نارضایتی فصل الخطاب نیما نیست، اما از زندگی اش راضی نبود. سخن در مورد نیما یوشیج، زندگی و آثارش بسیار است. توصیه می شود برای قضاوت صحیح در مورد نیما، آثارش را کامل، دقیق و درست بخوانید. هرچند اسناد و نوشته هایش در بازار طمع ورزی های فرزندی که - براساس وصیت نامه ی شاعر - وارث آثار نیست، با خیانت ورزی، مصادره ی آثار، غلط های بسیار و دستکاری های نابخردانه منتشر می شود و قضاوت را سخت می نماید.
در مطلبی با عنوان «بر سبیل کنایه و مطایبه» نوشته بودید که: «بعضی از فعالان حقوق بشر، بالاخص بعضی که در راه برابری خواهی زنان و رنگین پوستان و همجنسگرایان تلاش می کنند، با ذره بین و میکروسکوپ و تله موش و اسطرلاب و آهن ربا و خلاصه هرچه ابزار مدرن و تجهیزات فوق کارشناسانه ی مو از ماست کشی است متون ادبی را شخم می زنند تا یقه ی شاعری، دانشمندی، عالمی، عارفی ... خلاصه هر که داشته از سر کوچه ادبیات رد می شده بگیرند و با استناد به بیتی یا سطری یا اظهارنظری آن فرد درگذشته در قرون ماضیه را به زن ستیزی یا نژادپرستی یا سکسیسم متهم کنند و بلافاصله آن جزء را هم به کل تعمیم دهند و نتیجه بگیرند که ... من شخصاً با این نوع نگاه به متون ادبی مخالفم. ... اما پیشنهادم برای آن دسته از فعالان خیلی فعال، که شبانه روز مشغول گرفتن مچ فردوسی و انوری و بیهقی و سوزنی اند، پر بدک نیست.»
رطب خورده، منع رطب کی کند!
اخوان ثالث می گوید: نیما بشدت کوبیده شد. نیما شروع کننده بود. یک شروع کننده به اصطلاح، نمونه ی عالی را نشان نمی دهد. شروع کننده همیشه فاصله دارد با نمونه های عالی. در اواخرِ عمرش ممکن است یا در میانه ی کارش چند نمونه ی خوب و برجسته و عالی داشته باشد ولی غالباً نمونه های تجربی هست. بنابر این کسانی که از نسلِ گذشته، حالا بر ذهنِ جامعه مسلط هستند اینها راجع به شعر، داوریِ درست و تمامی ندارند. غرض آلود است.
مطالب مرتبط